MANI

Khi chúng ta nói đến “thiền định,” trong tâm trí nhiều người có thể hiện lên hình ảnh của sự “tĩnh tâm,” “giải tỏa căng thẳng,” hay thậm chí là “không suy nghĩ gì cả.” Những hình dung này không sai, nhưng chúng chỉ là một phần rất nhỏ, là bề nổi của tảng băng chìm. Thực chất, thiền định là một nghệ thuật sâu sắc hơn rất nhiều – đó là nghệ thuật của sự nhận biết, là khoa học về ý thức.

Thiền Không Phải Là:

Trước hết, hãy cùng làm rõ thiền định không phải là gì, để tránh những hiểu lầm có thể cản trở bước tiến của chúng ta:

• Thiền không đơn thuần là một kỹ thuật chỉ để ngồi yên một chỗ và mơ mộng.
• Thiền không phải là cách để chúng ta trốn tránh hay né tránh những vấn đề khó khăn trong cuộc sống.
• Thiền không phải là việc tìm kiếm những trải nghiệm cảm giác ly kỳ hay đặc biệt về thể chất.

Thiền Thực Sự Là Gì? Con Đường Đến Ý Thức Tỉnh Táo

Thiền thực sự là một hình thái của sự nhận thức. Khi thực hành thiền một cách đúng đắn, chúng ta hướng tới trạng thái mà ý thức trở nên tỉnh táo, tự do khỏi những điều kiện hóa, được giải thoát, đơn giản, tràn đầy an lạc và nhận biết rõ ràng mọi sự.

Hơn thế nữa, chúng ta tiếp cận thiền như một con đường. Chúng ta không chỉ thiền vì thích, vì nghe có vẻ hay, hay chỉ để tìm kiếm một chút bình an nhất thời (dù chắc chắn bình an sẽ đến). Chúng ta thiền bởi vì có một con đường để đi, một mục tiêu sâu sắc hơn. Mục tiêu đó là tiến bộ trên con đường này để đạt được trí tuệ, sự thông suốt và sự tỉnh thức mà chúng ta cần trong cuộc sống. Bình an sẽ đến một cách tự nhiên, như một tác dụng phụ của quá trình này. Cuộc sống vốn dĩ luôn biến động và không bao giờ là bình an tuyệt đối, nhưng cách chúng ta phản ứng với cuộc sống – cách mà tâm trí chúng ta đón nhận và xử lý những gì xảy đến – có thể bình an.

Nhận Diện Những Che Lấp Trong Tâm Trí

Mỗi khoảnh khắc trôi qua, chúng ta đều tiếp nhận vô vàn thông tin từ thế giới bên ngoài và bên trong. Tuy nhiên, những thông tin này thường bị bóp méo, biến dạng hoặc che lấp bởi rất nhiều lớp điều kiện hóa trong tâm trí chúng ta. Trong cuộc sống thường ngày, chúng ta có thể cảm thấy tồi tệ, lo lắng, tức giận, kiêu ngạo, ghen tị… Tất cả những trạng thái tiêu cực này chính là những lớp che lấp ấy. Chúng ngăn cản chúng ta nhìn nhận thực tại một cách rõ ràng và làm ý thức của chúng ta bị vẩn đục.

Thiền định, khi được thực hành đúng phương pháp, giúp chúng ta dần dần vượt qua tất cả những yếu tố điều kiện hóa này – những lớp che lấp dày đặc – và chạm đến cái mà chúng ta gọi là ý thức thuần khiết. Khi chúng ta hiểu rõ những yếu tố cơ bản của thiền, hiểu rằng có một phương pháp, có các giai đoạn khác nhau của sự thực hành, thì mục đích của thiền sẽ trở nên rất rõ ràng, thay vì chỉ là một khái niệm mơ hồ.

Ý Thức Là Gì? Vượt Ra Ngoài Suy Nghĩ

Chúng ta thường có xu hướng định nghĩa bản thân qua những suy nghĩ của mình, và do đó, chúng ta nhầm lẫn rằng ý thức chính là suy nghĩ. Tuy nhiên, ý thức thực sự hoàn toàn độc lập với suy nghĩ, cảm xúc và ngay cả thân thể vật lý này. Đó là bản chất chân thật của chúng ta.

Hãy lấy ví dụ về quả cam. Khi bạn hoàn toàn ý thức về quả cam, trải nghiệm đó không chỉ đơn thuần là màu sắc (thị giác), mùi hương (khứu giác), vị ngọt (vị giác) hay cảm giác khi chạm vào (xúc giác), cộng với những suy nghĩ về quả cam. Đó là một trải nghiệm toàn diện mà các giác quan và suy nghĩ chỉ có thể nắm bắt được một phần. Ý thức thuần khiết mới mang lại trải nghiệm toàn bộ đó.

Đáng tiếc là rất ít người trong chúng ta thực sự trải nghiệm được bản chất chân thật này. Chúng ta dường như đang sống trong một giấc ngủ triền miên, bị thôi miên bởi dòng suy nghĩ không ngừng nghỉ và khát khao vô tận về sự thoải mái hoặc mong muốn thoát ly khỏi đau khổ.

Ba Cấp Độ Rèn Luyện trong Thiền

Để hiểu rõ hơn vị trí của thiền định trong con đường tâm linh của chúng ta, chúng ta có thể mượn giáo lý về Ba cấp độ rèn luyện cao hơn trong Phật giáo:

1. Giới (Sila): Đạo đức
2. Định (Samadhi): Tập trung/Thiền định
3. Tuệ (Prajna): Trí tuệ

Trong bài này, chúng ta sẽ nói về đạo đức.

Đạo Đức (Giới) – Nền Tảng Vững Chắc Cho Thiền Định

Chúng ta không thể mong đợi sẽ thực hành thiền định một cách hiệu quả nếu cuộc sống của chúng ta còn đầy rẫy hỗn loạn, thiếu sự suy xét về đạo đức, không chú ý đến hành vi của mình. Đạo đức ở đây không chỉ là việc tuân theo một danh sách “việc tốt” và tránh “việc xấu” để làm hài lòng một đấng tối cao nào đó – cách hiểu này còn rất sơ khai.

Điều quan trọng là chúng ta cần có sự hiểu biết rõ ràng về cách mà hành vi của chúng ta tác động trực tiếp đến trạng thái tâm của chính mình. Chúng ta không nên nói dối chỉ vì bị cấm đoán. Chúng ta không nên nói dối vì khi làm như vậy, chúng ta đang tạo ra một sự méo mó, một sự sai trái ngay bên trong tâm mình. Bất kỳ hành động phi đạo đức nào cũng làm tổn thương chính chúng ta trước khi làm tổn thương người khác.

Hành vi, suy nghĩ và cảm xúc của chúng ta thiết lập một mô hình năng lượng, một sự vang vọng sâu sắc trong tâm trí và trái tim. Những hành vi phi đạo đức chính là những yếu tố tạo ra trở ngại lớn trên con đường tâm linh của chúng ta. Ngược lại, khi chúng ta bắt đầu sống một cách đúng đắn, chúng ta đang tạo ra những nguyên nhân thuận lợi để có được một cuộc sống mà ở đó, việc thực hành tâm linh là khả thi.

Không phải ai cũng có đủ điều kiện thuận lợi để thực hành tâm linh ngay hôm nay. Có thể họ đang phải vật lộn với đói nghèo, chiến tranh, hoặc thiếu tự do. Tuy nhiên, nếu bạn đang đọc những dòng này, có lẽ bạn đang có khả năng đó, dù có thể còn những giới hạn (như trách nhiệm cuộc sống). Đừng nản lòng. Hãy bắt đầu rèn luyện từ nền tảng Đạo đức. Đạo đức tạo ra sự ổn định cơ bản trong cuộc sống, giúp chúng ta có đủ bình tâm để ngồi xuống và thực hành thiền định. Dù sự ổn định đó chưa hoàn hảo, nhưng đó chính là nền tảng để bắt đầu.

Cách Bắt Đầu Con Đường Thiền Định:

Bắt đầu con đường thiền định chính là bắt đầu từ Giới (Sila). Đó là việc học cách quan sát những xu hướng, thói quen, lối sống của bản thân. Nhận diện những điều gì trong hành vi và suy nghĩ của mình đang gây ra đau khổ cho bản thân và người khác, và sau đó, bắt đầu thay đổi chúng.

Vì vậy, bước đầu tiên là bắt đầu quan sát bản thân một cách liên tục và thành thật với chính mình về những gì chúng ta thấy trong tâm trí và hành vi.

Song song với đó, chúng ta cũng bắt đầu sử dụng các kỹ thuật thực hành để giúp tâm trí mình bình tĩnh lại, thư giãn và tập trung (những yếu tố thuộc về Định – Samadhi).

Hình Ảnh Người Tu Sĩ, Con Voi và Con Khỉ: Bản Đồ Hành Trình

Để hình dung rõ hơn về quá trình bắt đầu và những thách thức ban đầu, chúng ta có thể nhìn vào một bức tranh ẩn dụ nổi tiếng thường xuất hiện trong các tu viện Phật giáo Tây Tạng. Đó là bức tranh phác thảo chín giai đoạn căn bản của quá trình học cách làm dịu, tập trung và đạt được sự tĩnh lặng nội tâm.

Ở phần đầu của con đường này, chúng ta thấy một vị tăng (đại diện cho hành giả) đang cố gắng đuổi theo một con voi đang bị kéo đi bởi một con khỉ. Cảnh này minh họa chính xác trạng thái tâm lý ban đầu của người mới bắt đầu thực hành:

• Con Voi: Đại diện cho sự nặng nề, u mê, lười nhác và thiếu tỉnh thức của tâm trí.
• Con Khỉ: Đại diện cho tính hay thay đổi, lăng xăng, không chịu ngồi yên, luôn nhảy nhót từ sự phân tâm này sang sự phân tâm khác của tâm trí.

Hãy tự quan sát dòng suy nghĩ của chính mình: Bạn có thể dễ dàng dừng chúng lại theo ý muốn không? Đối với hầu hết chúng ta khi mới bắt đầu, câu trả lời là không. Tâm trí chúng ta bị thống trị bởi con voi u mê và con khỉ lăng xăng.

Bằng cách học cách thiền định một cách bài bản, chúng ta dần học được cách có một tâm trí tĩnh lặng hơn, thậm chí là trống rỗng khỏi dòng suy nghĩ ồn ào. Khi đạt được điều đó, sẽ có sự tĩnh lặng, bình yên sâu sắc và một sự mãn nguyện tuyệt đẹp.

Nếu chúng ta thực sự nghiêm túc về việc thay đổi cuộc sống của mình, mang lại sự an lạc và trí tuệ, chúng ta phải chấp nhận thử thách: đuổi theo con voi và con khỉ, và khéo léo “bắt” được chúng. Đó chính là những gì chúng ta làm thông qua những bước thực hành sơ bộ và kiên trì trên con đường thiền định.